Najstarije osnovne škole u Srbiji – u klupama pradedova

U srednjevekovnoj Srbiji ljudi su se opismenjavali uglavnom u okviru crkve, a ređe i na vlastelinskim dvorovima gde su vlastelini angažovali najobrazovanije ljude toga doba da njihove sinove uče čitanju i pisanju i da ih pripreme za njihove buduće dužnosti. Od takvih dalekih početaka, nastajale su prve osnovne škole u Srbiji, da bi se došlo do toga da je osnovna škola obavezni nivo obrazovanja sa mnoštvom urešenih osmogodišnjih školskih ustanova. No krenimo od početka.

Osim bogosluženja, monasi u manastirima bavili su se i obrazovanjem ljudi, te su manastiri poput Sopoćana, Studenice, Pećke patrijaršije itd., predstavljali najvažnije institucije obrazovanja. Deca muškog pola mogla su se obrazovati i kod sveštenstva u svojoj parohiji.

O svetovnim školama u Srbiji u srednjem veku malo se zna. Ono što je sigurno, učilišta su postojala u većim naseljima i pri dvorovima bogatijih vlastelina, a najviše pažnje je posvećivano pisanju, čitanju, tumačenju skraćenica i pojanju, odnosno najosnovnijem muzičkom obrazovanju.

Iz perioda nakon pada srpske srednjevekovne države o čijem postojanju svvedoče i brojne srpske tvrđave iz srednjeg veka ne postoje pouzdani podaci koji bi potvrdili razvoj školstva na području Srbije. Posle velikih seoba prema teritoriji Austrije, narod je trpeo snažan pritisak katoličke crkve koja nije birala načine za pokrštavanje Srba. U odbrani od pokrštavanja najviše nam je pomogla Rusija, iz koje je u trećoj deceniji 18. veka u Srbiju došao veći broj kvalitetnih učitelja. Upravo ti učitelji stvorili su temelje za kasniji razvoj obrazovnog sistema u Srbiji.

Osmogodišnja škola „Kralj Petar Prvi“ u Beogradu

U prvim godinama 18. veka u Beogradu je radila Mala grčka škola, koja je funkcionisala u okviru mitropolitovog dvora, smeštenog pokraj Saborne crkve. Finansirali su je grčki trgovci iz Beograda čija su deca pohađala školu. Međutim, dolaskom Austrijanaca u Beograd Grci su masovno počeli da se iseljavaju, pa je školi pretilo zatvaranje. Onda je reagovao tadašnji mitropolit Mojsije Petrović, angažujući Grka Gerasima da uči srpsku decu koja su u međuvremenu počela da pohađaju školu. To se desilo 1718. godine, koja se može smatrati godinom osnivanja najstarije osnovne škole u Srbiji. Nakon Gerasima, učitelj u školi bio je još jedan Grk –  Konstantin, da bi posle njega iz Rusije došla braća Maksim i Petar Suvorov, veoma zaslužni za kasniji razvoj srednjeg obrazovanja kod nas. Škola je najpre nosila ime Mala Srpsko-slovenska škola, a potom je preimenovana u Varošku osnovnu školu.

Kada je 1739. godine potpisan Beogradski mir, grad se ponovo našao pod vlašću Turaka, koji su ugasili školu, a kasnije i porušili Mitropolitov dvor. Sve do 1809. godine škola nije radila, a tada je ponovo otvorena u prizemlju zgrade u kojoj je danas smešten Muzej Vuka i Dositeja, da bi svega nekoliko godina kasnije ponovo dobila lokaciju u blizini Saborne crkve. Tada je dobila i novo ime – Škola kod Saborne crkve. Nazivi škole su zatim više puta menjani – Osnovna muška i ženska škola, zatim između dva svetska rata Osnovna škola „Kralja Petra“, pa Osnovna škola broj jedan, Osnovna škola „Braća Ribar“, da bi od 1993. godine dobila ime koje i  danas nosi – Osnovna škola „Kralj Petar Prvi“.

Danas se ova škola nalazi u ulici Kralja Petra, blizu Saborne crkve i Konaka kneginje Ljubice koji spadaju u najzanimljivije turističke atrakcije Beograda, u prelepom zdanju koje je za potrebe škole podignuto 1906. godine, prema projektu arhitekte Jelisavete Načić. Školska zgrada je zaštićena od strane države kao spomenik kulture.  

Na sportskim terenima „Petra Prvog“ odigrana je 1923. godine prva zvanična košarkaška utakmica u Beogradu.

Mnoge istaknute ličnosti bile su u ovoj školi ili učitelji ili đaci. Pomenućemo samo neke: Vuk Stefanović Karadžić, Dositej Obradović, Kralj Petar Prvi Karađorđević, Stevan Stojanović Mokranjac, Mihajlo Petrović – Alas, Marko i Aleksa Čelebonović, Moša Pijade, Jurica i Lola Ribar, Ružica Sokić, Nikola Simić, Minja Subota, Vladeta Jerotić, Svetozar Gligorić, Zoran Slavnić, Dragan Kapičić i mnogi drugi.

Osnovna škola „Dositej Obradović“ u Požarevcu

Druga osnovna škola koja je počela sa radom u Srbiji bila je Osnovna škola „Dositej Obradović“ u Požarevcu. Ovo ime škola nosi od 1919. godine, a osnovana je davne 1733. godine, na inicijativu učitelja Pavla Meštera, koji je učio tridesetak učenika u jednoj trošnoj zgradi sa zemljanim podom.   

Svojevremeno, u ovoj školi je predavao i Đurak Jakšić, koji je napisao jednu pripovetku čiji junaci su  prototipovi iz škole i njene okoline. Na primer, lik učitelja Sime Nikolića izgrađen je po uzoru na Jakšićevog tasta Simeuna Nikolića koji je ujedno bio i učitelj u školi.

Osnovna škola „Karađorđe“ u Ostružnici

Malo koja škola se može pohvaliti da je imala tako reprezentativnu prvu generaciju đaka. OŠ „Karađorđe“ je najstarija svetovna škola u Srbiji, jer su do tada škole otvarane pri crkvama i manastirima. Kada je, prema tadašnjoj praksi, počela sa radom 1. avgusta 1805. godine, među „prvacima“ su se našli Karađorđev stariji sin Aleksa, kao i sinovi ili najbliži rođaci brojih starešina iz Prvog srpskog ustanka – Jovica Milovanović, sinovac Mladena Milovanovića; Milan i Ivan Stojković, sinovi Milenka Stojkovića; Radovan Doljančević, sin Aćima Dolanca i Maksim Ranković, sin poznate ustaničke porodice Ranković iz Ostružnice. Njihov učitelj bio je Nikola Nikolajević, koga su kmetovi plaćali 400 groša godišnje, dok su udžbenici nabavljani iz Budima. Nikolajević je kasnije oženio Karađorđevu unuku Poleksiju, a njihove tri ćerke takođe su pohađale ovu školu.

Svi nabrojani đaci su kasnije, 1808. godine upisani u Veliku školu u Beogradu, preteču visokoškolskih ustanova u Srbiji. Tamo su ostali do 1809. godine i početka bitke na Kamenici, kada su umesto pera i knjige u ruke uzeli pušku i sablju.