Hladni rat – Sukob SSSR-a i SAD-a

Kada je najzad 1945. godine okončan Drugi svetski rat čitav svet je odahnuo. Ali, kako to u istoriji obično biva, jedan sukob za sobom povlači i drugi. Hladni rat je odličan primer da sukob može da živi čak i kada se oružje položi na zemlju. 

 

Šta je Hladni rat?

Hladnim ratom naziva se period razvoja međunarodnih odnosa posle Drugog svetskog rata, a označio je krajnju zaoštrenost između velikih sila. Hladni rat opisuje odnose između SAD i Sovjetskog Saveza u periodu od 1945. do 1989. godine, kao i uspostavljanje socijalističkog poretka u istočnoj Evropi. 

Tokom rata, SAD i Sovjetski savez su bili saveznici, ali ovo savezništvo bilo je nametnuto zajedničkim neprijateljem, nacističkom Nemačkom. Strane se nikako nisu mogle složiti oko toga kako bi posleratni svet trebalo da izgleda. 

Nikada nije došlo do direktnog sukoba zbog straha od nukleranog rata. Istoričari smatraju da je rat zapravo predstavljao sukob dve ideologije. Dok su SAD predstavljale sistem kapitalizma, Sovjetski savez je bio uporište komunizma. SAD je optuživao SSSR zbog širenja komunizma širom sveta, a SSSR optuživao SAD zbog imperijalizma.

Izraz “Hladni rat” skovao je Bernard Baruh, savetnik američkog predsednika, tokom jedne debate u američkom Kongresu 1947. Baruh je bio američki finansijer, filantrop i politički konsultant. Nakon uspeha u poslu, posvetio se političkom savetovanju. 

SSSR – jedna od glavnih sila Hladnog rata

Sovjetski Savez (službeno Savez Sovjetskih Socijalističkih Republika) ili skraćeno SSSR je država koja je nastala 1917. pod imenom Sovjetska Rusija nakon Oktobarske revolucije na prostoru Carske Rusije, pod vodstvom Vladimira Iljiča Lenjina i Komunističke partije, a raspala se 1991. godine.

U relativno kratkom posleratnom razdoblju Sovjetski Savez prvo je obnovio, a onda i proširio svoju privredu, kontrolisanu isključivo iz Moskve. Širio je svoj uticaj u istočnoj Evropi i težio proširivanju uticaja svuda u svetu. 

Ovako aktivna spoljna politika bila je jedan od razloga što su ratni saveznici Sovjetskog Saveza – SAD i Ujedinjeno Kraljevstvo postali njegovi neprijatelji u Hladnom ratu. Sovjetski Savez je 29. avgusta 1949. godine testirao svoju prvu atomsku bombu. Budući da je test uspeo, SSSR je postao druga svetska nuklearna sila.

U nedostatku prihvatljivog naslednika, Staljinovi saradnici su izglasali da će vladati zajedno, premda se borba za prevlast odvijala “iza kulisa”. Nikita Hruščov, pobednik te borbe, do sredine 1950-ih je odbacio Staljinove mere terora (takozvana “Destaljinizacija”). Došlo je i do promene kursa u spoljnoj politici, uz omekšavanje odnosa sa SFRJ-om i zapadom.

SAD – osnivanje NATO pakta

Severno-atlantski savez (NATO) osnovali su 1949. godine ministri spoljnih poslova SAD, Ujedinjenog Kraljevstva, Francuske, Holandije, Belgije, Luksemburga, Norveške, Islanda, Kanade, Italije, Portugalije i Danske. 

Njegovo sedište bilo je u Briselu, i osnovni zadatak bio je da spreči prodor Sovjetskog Saveza u zapadnu Evropu. Države na zapadu i članice NATO-a su bile kapitalističke i verovale su u privatnu svojinu.

Hladni rat blokovi – kako je izgledala blokovska podela sveta?

Vojni blokovi su vojnopolitički savezi država međusobno povezanih ideološkim, političkim i ekonomskim interesima. 

Posle Drugog svetskog rata, SAD i SSSR su pristupile blokovskoj podeli sveta i stvaranju vojnopolitičkih saveza (Atlantski, Varšavski i drugi). Obe strane pribojavale su se one druge, te je počela i trka u naoružanju.

Zapadni blok – demokratski orjentisane zemlje

Zapadni blok je izraz koji u najširem smislu označava zemlje koje su u vojnim, političkim i drugim savezima čvrsto povezane pod parolom zaštite ili promovisanja vrednosti zapadnog sveta. To podrazumeva liberalnu demokratiju i kapitalističko slobodno tržišta.

Izraz se, međutim, pre svega koristi u istorijskom kontekstu. Odnosi se na Hladni rat i blokovsku podelu sveta. Označava okupljanje do kojeg je došlo upravo za vreme ovog rata, najpre kroz NATO.

Istočni blok – uporište komunizma

Istočni blok okupio je istomišljenike država u cilju promovisanja suštinski različitih vrednosti od onih na koje su se pozivale sile pod okriljem Zapadnog bloka. Zove se još i Sovjetski ili Komunistički blok.

Ponekad se u Istočni blok ubrajaju i neevropske zemlje koje su tokom Hladnog rata bile ideološki bliske SSSR-u, kao što su Vijetnam, Kuba, Južni Jemen i Etiopija. Za njih se ponekad koristi izraz Drugi svet.

Varšavski pakt

Iste godine kada je osnovan NATO, Sovjetski Savez je saopštio da poseduje atomsku bombu, a u Kini su na vlast došli komunisti. Posle Staljinove smrti (1953.) malo je popustila napetost u međunarodnim odnosima, ali su ipak 1955. godine SSSR i zemlje istočne Evrope stvorili Varšavski pakt. 

Saveznici su hteli su da stvore besklasno društvo u kome se sve delilo podjednako. Njegove članice bile su SSSR, Bugarska, Čehoslovačka, Istočna Nemačka, Mađarska, Poljska i Rumunija (do 1968. i Albanija). Imao je svoje organe i generalštab, a sedište je bilo u Moskvi.

Berlinski zid – simbol Hladnog rata i podele sveta

Berlinski zid je simbol blokovske podele sveta. Sagrađen je 1961. godine, a razdvajao je Berlin podeljen između dve države – kapitalističke Zapadne Nemačke i socijalističke Istočne Nemačke. Ideju o izgradnji zida iznedrila je istočnonemačka vlada Valtera Ulbrihta, a odobrio ga je sovjetski vođa Nikita Hruščov.

Zid je bio dugačak preko 155km i dodeljen mu je naziv “Staza smrti”. Ideja je bila da zaustavi odliv radnika i uopšte stanovništva u Zapadni Berlin. Politička liberalizacija, povezana sa padom Sovjetskog Saveza podstakla je na masovne demonstracije i naposletku pad istočnonemačke vlade.

Usled političkih nesporazuma, 9. novembra 1989. izdato je saopštenje da će prelazak biti dopušten. Reka Istočnih Nemaca prešla je zid, a u euforiji i jedne i druge strane, nakon nekoliko nedelja zid je konačno srušen. Njegov pad bio je prvi korak ka ujedinjenju Nemačke što se obistinilo 3. oktobra 1990. godine.

Međunarodne krize posle Drugog svetskog rata

U periodu posle Drugog svetskog rata dolazilo je do brojnih međunarodnih kriza, koje su se ispoljavale u vidu lokalnih ratova i drugih oblika oružanih sukoba. Nemačka, Kuba, Daleki i Bliski istok – sve su to bila žarišta potencijalnog Trećeg svetskog rata. 

Iranska kriza

Iranska kriza je jedan od prvih sukoba između velikih sila. Odigrala se na samom početku Hladnog rata, 1946. a nastala je usled odbijanja Sovjetskog saveza da predaju iranske teritorije koje je tokom Drugog svetskog rata okupirala Crvena armija.

Radi se o armiji radnika i seljaka, ali i oružane snage koju su osnovali boljševici tokom Ruskog građanskog rata 1918. Crvena armija postala je vojska Sovjetskog Saveza nakon njegovog osnivanja 1922.

Staljin je, udružen sa Ujedinjenim Kraljevstvom, okupirao Iran, jer je iranski šah (titula koju su sebi davali kraljevi/carevi i vladari Irana) još odavno iskazao svoje simpatije prema Hitlerovoj ideologiji. 

On je pokušavao da proširi sovjetski uticaj tako što je pomagao stvaranje nezavisnih država na tom prostoru, pa su ubrzo osnovane Autonomna Republika Azerbejdžan i Republika Mahabad. Pod pritiskom SAD-a, Sovjeti su bili prinuđeni da napuste zemlju.

Kineski građanski rat

Kineski građanski rat vodio se između Kuomintanga (Kineske nacionalističke partije) i Komunističke partije Kine, a trajao je od 1927. do 1950. Rat je bio posledica ideološkog sukoba između nacionalista, koje je podržavao Zapad i komunista koje je podržavao Sovjetski Savez.

Komunisti su kontrolisali kontinentalni deo Kine i ostrvo Hajnan, dok se Kuomintang povukao na Tajvan. Do danas zvanično primirje nije potpisano, iako između njih postoje čvrste ekonomske veze.

Grčki građanski rat

Ovo je prvi primer posleratne komunističke pobune, a trajao je od 1946. do 1949. godine. Pobeda antikomunističkih snaga dovela je do grčkog članstva u NATO-u i do definisanja ideološke ravnoteže snaga oko Egejskog mora tokom čitavog Hladnog rata.

Građanski rat su vodile, sa jedne strane konzervativno grčko civilno stanovništvo i oružane snage, koje su podržavale SAD i Ujedinjeno Kraljevstvo, sa druge strane su većinom bili grčki komunisti i glavno članstvo najveće antinacističke organizacije (ELAS) čije je vođstvo kontrolisala Komunistička partija Grčke.

Berlinska kriza

Kada su američke, francuske i britanske sile ujedinile svoje sektore u Nemačkoj i Berlinu u jednu ekonomsku celinu 1948. godine, Sovjeti su odgovorili blokadom Berlina (1948—1949). 

Sovjeti su njihovo ujedinjenje smatrali pretnjom za ekonomiju Istočne Nemačke i zato su blokirali sve transportne rute između Berlina i Zapadne Nemačke. SAD i Ujedinjeno Kraljevstvo su odgovorile snadbevanjem grada hranom i drugim namirnicama preko vojnog vazdušnog transporta i blokadom istočnonemačkih izvoza. To je nateralo Sovjete na prekid blokade posle 11 meseci.

Korejski rat

Ovaj sukob je nastao nakon podele Koreje posle Drugog svetskog rata. Pregovori koji su se vodili za ujedinjenje su propali i severna polovina pala je pod sovjetski nadzor, a južna pod nadzor SAD-a.  Severna Koreja je izvršila invaziju na Južnu Koreju 25. juna 1950.

Tim povodom, američki predsednik Truman je naredio svojim trupama da pomognu Južnoj Koreji. Savet bezbednosti Organizacije ujedinjenih nacija, bez prisustva sovjetskih delegata, usvojio je rezoluciju tražeći pomoć svih članica Organizacije ujedinjenih nacija da zaustave invaziju.

U početku su trupe Severne Koreje sabile južnokorejske i američke snage sve do južnog vrha Korejskog poluostrva, ali se situacija preokrenuta u korist snaga OUN, koje su napredovale sve do granice Severne Koreje i Kine.

Tada su u rat ušli Kinezi i proterali snage OUN natrag na jug. Američki predsednik Dvajt D. Ajzenhauer, učestvovao je u zaključivanju primirja po kome se linija fronta prihvata kao stvarna granica između dve Koreje.

U ratu je poginulo približno 2.000.000 Korejaca, 600.000 Kineza, 37.000 Amerikanaca, 3.000 Turaka, Britanaca i drugih snaga Organizacije ujedinjenih nacija. Primirje je potpisano 27. jula 1953. I danas je na snazi, premda rat pravno nikada nije završen.

Kubanska raketna kriza

Kubanska kriza započeta je zbog prisustva nuklearnih projektila na Kubi. Kada je Fidel Kastro došao na vlast na Kubi 1959. godine, SAD nisu mogle da prihvate komunističku zemlju na svom kontinentu, pa su odobrile svrgavanje Kastrovog režima.

Oktobra 1962. američki špijunski avion otkrio je njihovo prisustvo, te je Džon Kenedi, američki predsednik, odmah zahtevao da se rakete uklone i naredio pomorsku blokadu Kube.

U vreme Kubanske raketne krize, vojske SSSR-a i SAD-a bile su u stanju pripravnosti, pa je tako čitav svet tokom dva dana 1962. godine živeo na ivici nuklearnog rata.

Vijetnamski rat

Vijetnamski rat još jedan je u nizu dokaza da odsustvo direktnih oružanih sukoba SAD-a i SSSR-a ne znači i odsustvo sukoba uopšte. Vijetnam je u vreme rata bio podeljen na komunistički deo pod uticajem Sovjetskog Saveza, i na južni pod uticajem SAD.

U strahu da će SSSR i Kina preko Severnog Vijetnama zagospodariti čitavom Indokinom, SAD su slale veliku vojnu pomoć u Južni Vijetnam. Posle velikih žrtava i pod pritiskom domaćeg javnog mnjenja, američke vojne trupe se povlače iz Vijetnama 1973. godine. Dve godine kasnije, Severni Vijetnam pobeđuje u ratu i ujedinjuje zemlju.

Sovjetsko-avganistanski rat

Bio je to dugi, devetogodišnji rat SSSR-a protiv antisovjetskih trupa koje su se borile protiv marksističke vlade u Avganistanu. Sovjeti su podržavali vladu, dok su ustanici dobijali pomoć od raznih zemalja, uključujući SAD, Pakistan i Kinu.

Februara 1989. godine Sovjetski Savez je zvanično objavio da su sve njegove trupe konačno napustile zemlju.

Sve ove krize i svi ovi ratovi dokaz su perfidne igre velikih sila. Mnoge zemlje su u toj igrici, bez svoje volje, u istu upletene. Broj žrtava pomenutih kriza je ogroman, posledice nesagledive, a greške koje su u procesu napravljene, nepopravljive.

Špijunaža tokom Hladnog rata

Završetak Drugog svetskog rata najavljivao je zlatno doba špijunaže. U uslovima političkih i ratnih nadmudrivanja, kao i opšteg nepoverenja koje je vladalo, špijuni su imali savršenu podlogu za posao. Posla je nesumnjivo bilo mnogo, jer su se Istok i Zapad utrkivali u pravljenju najvećih bombi. 

Svakoj strani bili su potrebni špijuni kako bi ulovili neprijateljske agente na delu. Špijunaža je u doba Hladnog rata bila najživlja u Berlinu. Svakog uhvaćenog špijuna očekivalo je pogubljenje ili, u najboljem slučaju, dugotrajna robija.

Istok i Zapad su razmenjivali zatvorenike u okviru pregovora. Obe strane su pokušavale da izvrše razna ubistva, od kojih su neka uspevala, poput ubistva Georgi Markova. Bugarin Georgi Markov je u Londonu za BBC emitovao kritike na račun svoje zemlje. Ubijen je na ulici kada ga je bugarski agent pogodio otrovnom kuglicom ispaljenom iz specijalno napravljenog kišobrana.

Druga ubistva nisu uspevala: CIA je dvaput bezuspešno pokušala da otruje Fidela Kastra. Hteli su i da mu u cigaru ubace smrtonosne bakterije, ili da ga dignu u vazduh pomoću eksploziva u školjci dok pliva u moru.

Kraj Hladnog rata i pad komunizma

Vremenom, u zemljama Istočnog bloka, počeo je da se pojavljuje otpor i protivljenje komunističkom režimu. Izbile su neočekivane pobune u Mađarskoj, Poljskoj, Čehoslovačkoj, Bugarskoj i Istočnoj Nemačkoj.

Niski životni standard, loše ekonomsko stanje, kao i uticaj velikog broja revolucija u istočnoj Evropi, doveli su najpre do slabljenja, a najzad i do raspada Sovjetskog Saveza.

Komunistička partija Sovjetskog Saveza odriče se vlasti 1990. godine. Litvanija 11. marta 1990. godine proglašava svoju nezavisnost, mada je sovjetska armija ostala na njenoj teritoriji. Iste godine, 30. marta, Estonija proglašava da je sovjetska vlast u ovoj zemlji od 1940. godine nelegalna i započinje proces proglašavanja Estonije nezavisnom državom.

Tokom 1991. godine vojska SSSR-a je organizovala više napada na Litvaniju koji su se završili loše po Savez. Referendum, održan 17. marta 1991. na kome je 78% glasača odabralo celovitost i neraspadanje Sovjetskog Saveza, baltičke države, Jermenija, Moldavija i Gruzija su bojkotovale.

Previranja u Sovjetskom savezu krajem 20. veka

Gorbačov se trudio da održi zemlje Sovjetskog Saveza na jednom mestu, te je 20. avgusta 1991. trebalo da bude potpisan novi sporazum zemalja koje bi prihvatile savez. Međutim, dan pre potpisivanja, visoki funkcionari Sovjetskog Saveza su stavili Gorbačova u kućni pritvor ne bi li sprečili potpisivanje sporazuma. Oni su očekivali masovnu podršku naroda, ali se dogodilo upravo suprotno; narod je bio protiv njih.

Posle tri dana, Avgustovski puč je doživeo kolaps i Gorbačov se vratio na poziciju predsednika Sovjetskog Saveza. Ali, njegova vlast je polako propadala kako ga ni ruska ni sovjetska vlada nisu slušale, pa je ruska vlada, sa Borisom Jeljcinom na čelu, počela da preuzima političko vođstvo. Posle puča, sovjetske republike ubrzavaju procese ka nezavisnosti.

Tako je 6. septembra 1991. sovjetska vlada priznala nezavisnost tri baltičke države, a 1. decembra Ukrajina proglašava nezavisnost nakon referenduma na kojem se 90% građana opredelilo za nezavisnost.

Zatim, 17. decembra dvanaest od petnaest sovjetskih republika potpisuje u Hagu sporazum sa 28 evropskih zemalja, Evropskom zajednicom i četiri neevropske zemlje, kao nezavisne republike.

Najzad, 25. decembra 1991. Gorbačov daje ostavku i sve sovjetske zemlje preuzimaju uloge kao individualne republike. To je značilo kraj Sovjetskog Saveza i kraj komunizma u Evropi, kao i sam kraj Hladnog rata.

Novi svetski poredak – šta je doneo kraj Hladnog rata

Novi svetski poredak jeste teorija zavere koja se odnosi na plan moćne i tajanstvene organizacije, poput masona. Najćešće se odnosi na iluminate i na kovanje plana apsolutne dominacije preko autonomne totalitarne svetske vlade, koja će u potpunosti zameniti suverenost država. 

Ona će stvoriti jednu potpuno novu deobu vlasti u novom svetu. Prema tome, mnogi istorijski događaji smatraju se alatkom pravljenja novog poretka. Ova teorija postala je popularna nakon 1990. godine, a posebno se odnosi na Prvi i Drugi svetski rat. Ideja je da se stvori jedna vlada i jedna valuta. 

Hladni rat u kulturi – kakav je njegov značaj na ovom polju?

Hladni rat se reflektovao kroz muziku, filmove, knjige i medije. Špijunske priče postale su izrazito popularne, a provlačile su se kako kroz književnu, tako i kroz filmsku umetnost. Njihov cilj bio je da pokažu koliko je svet zapravo opasan.  

Jedan od najuticajnijih romana 20. veka jeste “1984”. Autor ovog dela je Džordž Orvel, a bavi se upravo pitanjima: Drugi svetski rat, suprotstavljene ideologije, Hladni rat u kulturi, a čitaju ga i današnje generacije.

Kada govorimo o filmovima, jedan od najpopularnijih filmova svih vremena jeste James Bond. Zarada od filmova o Džejms Bondu trenutno je na drugom mestu na listi najvećih zarada ikada! Džejms Bond, poznat i kao 007, izmišljeni je britanski špijun, koji se prvi put pojavio 1953. godine u romanu pisca Ijana Fleminga. Prefiks „007” označava neograničeno korišćenje dozvole za ubistvo pri obavljanju dužnosti.

Rusi, najčešći negativci u romanima, bili su revoltirani velikim uspehom zapadnjačkih špijunskih romana u kojima junak sa Zapada baš svaki put pobedi Ruse. Zbog toga su 1968. godine na tržište izbacili špijunski roman “Zahovljeva misija” pisca Andreja Guljaškog u kojem komunistički junak u velikom stilu poražava 007.

Domišljati Amerikanci snimili su i reklamu za popularni lanac brze hrane Wendy’s u kojoj provlače svoje kritike na račun sovjetskog društva. Naime, oni su prikazali neprivlaču ženu u jednoličnoj odeći u različitim ambijentima. Ideja je bila da se suptilno razglasi kako su Sovjeti uniformisani, hladni i ograničeni. Nasuprot njima, stoje slobodni i moderni Amerikanci.

Hladni rat uspeo je da nađe put do svake društvene pore. Često nismo svesni da umetnost koju “konzumiramo” danas ima svoje korene upravo u ovom ideološkom sukobu. 

Hladni rat je iza sebe ostavio brojne poslednice, od kojih nisu sve na prvi pogled vidljive. 

Današnji odnosi Rusije i SAD-a umnogome podsećaju na one iz 1986. Sa druge strane, postoje značajne razlike nekadašnjeg SSSR-a i moderne Rusije.

Suprotstavljene ideologije i danas biju svoju bitku, ali na politički mudriji način. Hladni rat broji ogroman broj žrtava, sveopšte nezadovoljstvo, strah i ogromne kulturne promene. Ostavio nas je sa glavnim pitanjem: da li je Hladni rat bio samo deo jednog značajno većeg plana – Novog poretka?